'Na mijn eerste hulptransport aan Roemenië was ik overtuigd:
alleen geestelijke lectuur, eten en kleding brengen is niet
genoeg. Dan vergeet je die mensen te leren werken. Je moet ze aan
hengels helpen, niet alleen vissen brengen.'
Vlak na de val van Ceausescu eind 1989 ontmoette Ad van Wijk een
dominee die zich gedrongen voelde naar Roemenië te gaan. Van Wijk
was nog nooit in dat land geweest, en wist helemaal niet wat het
was. Nu is hij de trotse eigenaar van vier Roemeense firma's, een
benzinestation en de modernste garage van het land. Stalen spanten
op een betonnen vloer geven aan waar het distributiecentrum met
douanefaciliteiten gaat komen, de opslaghal heeft de oppervlakte
van een voetbalveld. Het frisblauw geschilderde kantoorgebouw is
een paar weken geleden officieel geopend. Binnen ruikt alles nog
naar nieuw. Beneden zit het personeel achter de schermen van een
modern computernetwerk, dat nu alweer te klein is. Boven ontbreekt
de directeursstoel achter het notehouten bureau, maar verder is
alles klaar. De trotse directeur van het transportbedrijf E. van
Wijk b.v. uit het Noord Brabantse Genderen vertelt hoe hij in Cluj
terecht gekomen is. De kennismaking met deze stad in
Transsylvanie, voorheen Hongaars gebied, verliep niet zonder
problemen.
Van Wijk trok aanvankelijk veel verder Roemenië in: 'Wij brachten
hulpgoederen naar Moldavie, dat ligt over de Karpaten helemaal in
het noordoosten tegen de Russische grens, daar ging echt niemand
heen. En het is niet bij een bezoek gebleven. We zijn begonnen aan
een totale opknapbeurt van een kindertehuis. Andere bedden, andere
sanitair, er mankeerde van alles aan. Zo kreeg ik beter contact
met de dokter van het tehuis en met haar echtgenoot. Die man vroeg
mij waarom ik niet met Roemeense vrachtwagens reed, dat was toch
veel goedkoper! Hij was zo fanatiek, zo agressief in het
zakendoen, dat sprak mij wel aan. Ik heb hem naar Nederland laten
komen en hem meegenomen, naar DAF, naar Verolme, noem maar op. Het
resultaat was dat die jongen samen met mij een garage wilde
beginnen.'
Roemenië zat tijdens het communisme potdicht, de invloed van het
Westen was gering. Eigen initiatief werd niet op prijs gesteld.
Van Wijk: 'Het is niet eenvoudig om hier als buitenlands bedrijf
iets op te zetten. Wil je succes hebben in Oosteuropese landen,
dan moet je een stapje terug doen. Ik wil niet verwaand overkomen,
maar ik vergelijk het altijd met een trap. Zakenmensen in het
Westen leven bovenaan die trap en de mensen in Roemenië helemaal
onderaan. Als je met die mensen wil communiceren, moet je de
capaciteit hebben om terug die trap af te gaan, om naast hen te
gaan staan en ze elke keer een tree omhoog te brengen. Dan gaat er
iets gebeuren. En dat is niet zo eenvoudig, want daar zit een stuk
zelfverloochening bij.'
Van Wijk legt uit hoe hij zijn mensen motiveert: 'Ik ben hier als
adviseur iedere maand een dag of tien. Ik kan hier geen
directeursfunctie vervullen, maar dat hoeft ook niet. Je moet de
mensen hier wel sturen, maar ook verantwoordelijkheid geven.
Daarom is E. Van Wijk S.A. een joint venture: de Roemeense
directeur is mede-eigenaar. Als ze zelf iets kunnen bereiken, dan
willen ze wel hun best doen.'
Hoe de verhoudingen liggen is zichtbaar als Van Wijk ons voorstelt
aan zijn Roemeense directeur. Gheorghe Chitan durft nauwelijks
zelf een geschikte tijd te bepalen voor een inter-view. Hij richt
zich onderdanig naar de agenda van zijn Neder-landse superieur.
De volgende dag spreekt Gheorghe Chitan met een stem vol
bewondering over hun eerste ontmoeting.
'Meneer van Wijk zat zelf achter het stuur van de vrachtwagen met
hulpgoederen. Hij laadde met zijn blote handen de hele truck leeg.
Als ik toen had geweten dat hij de directeur was, had ik hem nooit
aangesproken.'
Chitan had altijd al een keer naar het Westen gewild, en was heel
blij toen Van Wijk hem die mogelijkheid bood. Het veranderde zijn
leven. 'Ik was erg onder de indruk van alles wat ik te zien kreeg,
en van het hoge niveau van de
technologie. Nederland heeft me de ogen geopend. Alles ging zo
makkelijk, en zo efficient! Terug in Roemenië was ik er van
overtuigd dat ik zelf iets moest ondernemen, anders zou er nooit
iets terechtkomen van ons land.'
Het plan om met steun van Van Wijk in Moldavie een garage te kopen
mislukte echter. Het voorstel dat alle werknemers daaraan zouden
meebetalen stuitte op verzet en een nieuwe manier van werken sprak
niet iedereen aan. Tegelijkertijd kreeg zijn vrouw problemen met
de bijbelklasjes die ze gaf aan kinderen uit de buurt. Onder het
communisme waren Chitan en zijn vrouw naar Moldavie gestuurd, waar
ze hun overtuiging als belijdend christen van 'het Leger des Here'
- een afsplitsing van de Roemeens-Orthodoxe kerk - actief bleven
uitdragen. Nu verbood de plaatselijke priester de
godsdienstoefeningen. Ad van Wijk is SGP-er en schaamt zich daar
niet voor. Hij heeft jarenlang bijbels gebracht naar Roemeense
gevangenissen. Die religieuze levensovertuiging schiep een band.
Van Wijk stelde Chitan voor terug te keren naar Cluj, de stad waar
hij oorspronkelijk vandaan kwam.
Cluj is vanwege haar ligging in het westen van Roemenië op 150
kilometer van de grens met Hongarije de ideale vestigingsplaats
voor een transportbedrijf. Van Wijk: 'De stad ligt precies
halverwege Boedapest en Boekarest. In het Grote Europa van de
toekomst moet Cluj gaan fungeren als de poort naar het oosten met
als achterland heel Roemenië, Bulgarije en sinds de oorlog in
Joegoslavie ook Turkije. Onze bedrijven zijn pal naast het
vliegveld gevestigd, wat volgens plan een international airport
moet worden.'
Zover is het voorlopig nog niet. Roemenië heeft 113 kilometer
snelweg, en staat daarmee helemaal onderaan de Europese ranglijst.
De eerste 400 kilometer van een ambitieus plan om het land te
doorkruisen met vierbaanswegen wordt pas na het jaar 2000
aanbesteed. Kosten 7 a 8 miljoen dollar per kilometer. De
prioriteit ligt vooralsnog bij het bestaande wegdek. De weg vanuit
Hongarije naar Cluj is de afgelopen jaren sterk verbeterd, de
meeste diepe gaten in het asfalt zijn gedicht. Overal wordt
gewerkt aan verbreding van de tweebaansweg die de auto's moeten
delen met ossekarren, hooiwagens en aan het einde van de dag ook
kuddes naar huis terugkerende koeien of ganzen.
Van Wijk: 'Er wordt gewerkt aan de infrastructuur, maar vraag niet
hoe. De verbetering levert nu vooral grote vertragingen en
gevaarlijke situaties op. Ik beledig het land niet graag, maar ze
hebben hier veertig jaar niet nagedacht. Een voorbeeld: we zitten
met een delegatie van vijftien mensen om de tafel om contracten te
tekenen. Met de burgemeester, de gemeentesecretaris en advocaten.
Heeft de notaris een stempeltje vergeten en wil hij zeven
kilometer gaan lopen om dat even op te halen. De factor tijd kent
men hier niet.'
Het grootste probleem was het verwerven van grond voor de start
van het bedrijf. Veertig jaar lang was alle grond van de staat, de
teruggave aan de rechtmatige eigenaars wordt bemoeilijkt door
onduidelijkheid over de claims van nabestaanden. Bovendien mogen
buitenlanders volgens de privatiseringswet geen land in eigendom
hebben.
Omdat Van Wijk een van de eerste grote buitenlandse investeerders
was, kreeg hij veel hulp van de burgemeester van Cluj, vertelt
Chitan. Gheorghe Funar bood het bedrijf twee hectare land aan, en
de gemeente kreeg in ruil daarvoor een aandeel van twintig procent
in de Roemeense joint venture E. Van Wijk S.A. Een goede deal
volgens Van Wijk, hij rekende Funar voor dat de uitbetaalde
dividend de waarde van het land ver zouden overstijgen. De
onderhandelingen verliepen in een zeer vriendschappelijke sfeer,
zegt Chitan: 'Funar is een man van zijn woord, en dat sprak meneer
Van Wijk wel aan'.
Alles leek goed te gaan totdat bekend werd dat de burgemeester op
eigen houtje contracten afsloot en handelde zonder toestemming van
de gemeenteraad.
Ad Van Wijk: 'Met ons eerste bedrijf hebben we ontzettend veel
ellende gehad. Er verschenen allemaal roddelverhalen in de pers
waar niks van klopte. Cluj is een stad waar de oorlog tussen de
Hongaren en de Roemenen wordt uitgevochten. Funar had een contract
getekend met mij. De Hongaren hebben in de gemeenteraad geprobeerd
de Roemeense burgemeester daarmee onderuit te halen.'
Bogdan Cerghizan, destijds gemeenteraadslid voor de Boerenpar-tij,
schudt zuchtend zijn hoofd over zoveel onzin. 'Deze zaak heeft
niets te maken met de tegenstellingen tussen Hongaren en Roemenen.
Ik ben degene die het heeft aangekaart en ik ben Roemeen.'
Wat het voormalig raadslid nog steeds dwars zit, is de manier
waarop de besluitvorming in de zaak Van Wijk destijds is verlopen.
Bogdan Cerghizan: 'Het parlement had net een wet aangenomen die de
bevoegdheden van de gemeenteraad en de burgemeester regelt. De
nieuwe, eerste democratisch gekozen gemeenteraad was pas een paar
keer bij elkaar geweest. Toen kwam Funar met een dossier over
samenwerking met buitenlandse ondernemingen, waaronder Van Wijk.
Hij vroeg toestemming voor deelname in deze bedrijven, zonder
inzage te geven in de contracten.'
Om het besluit er door te krijgen had Funar tweederde van de
stemmen nodig. Die kreeg hij niet bij elkaar omdat niet alleen de
partij van de Hongaren de RMDSZ, maar ook de Boerenpartij, de
belangrijkste oude partij van voor het communisme, en de Roemeense
regeringspartij PDSR tegen waren. Funar vatte dat op als een motie
van wantrouwen. De burgemeester eiste het recht om overeenkomsten
af te sluiten met buitenlandse
ondernemingen. Wat hij uiteindelijk kreeg was een mandaat om over
voorwaarden voor samenwerking te onderhandelen. De definitieve
contracten moesten ter goedkeuring voorgelegd worden aan de
gemeenteraad.
Cerghizan: 'Funar nam de dossiers weer mee en een tijd lang
hoorden we er niets meer over. Totdat we er achter kwamen dat de
contracten al getekend was, zonder de toestemming van de
gemeenteraad. Funar negeert de democratische
besluitvormingsprocedures. Dat maakt de overeenkomst met Van Wijk
illegaal.
'Tegelijkertijd speelde er nog een andere de kwestie. Bogdan
Cerghizan ontdekte dat bij het vliegveld een benzinestation werd
gebouwd, precies op het eindpunt van de trolleybus. Het toenmalige
raadslid: 'Toen ik daarover vragen stelde bleek dat het een
pompstation van Van Wijk betrof. De bouw was zonder de goedkeuring
van de raad begonnen, op een stuk grond van de gemeente. Dat
leverde een tweede illegale situatie op.'
Funar bedacht een compromis. Het stuk grond dat Van Wijk gekregen
had van de gemeente, zou geruild worden tegen het terrein waar het
benzinestation werd gebouwd. De gemeenteraad gaf zich niet zo snel
gewonnen. Tot drie keer toe werd er lang over vergaderd. De
laatste keer dat de ruil in stemming werd gebracht, begin 1994,
kwam Van Wijk zelf over uit Nederland om de gemeenteraad toe te
spreken.
Bogdan Cerghizan : 'Hij strooide met glanzende full colour
brochures over zijn bedrijf, in het Roemeens. Zijn toespraak was
ronduit pathetisch, hij was bijna in tranen. Hij wist niets van
politiek, hij dacht dat alles in orde was, hij wilde alleen maar
investeren. En zonder onze toestemming kon hij niet verder.'
Uiteindelijk liet de gemeenteraad zich overhalen de ruil van de
stukken grond goed te keuren. Maar de meeste partijen onthielden
zich van stemming uit protest tegen de gang van zaken. Bogdan
Cerghizan heeft er nog steeds spijt van de situatie zo achteraf is
gelegitimeerd. 'Die beslissing is ons opgedrongen. De wet is niet
gerespecteerd. Daarom is de situatie in feite nog steeds
illegaal.'
Ad van Wijk heeft geen boodschap aan deze bezwaren: 'Officieel
moest de gemeenteraad nog wel toestemming geven ja. Maar ik heb
tegen de burgemeester gezegd: Funar, laat mij dit voor je
oplossen. Volgens hem had ik correct gehandeld en ik was ervan
overtuigd dat hij goed zat. Dus ik heb die man gedragen, ik heb
hem daar doorheen geholpen.'
Met gevoel voor drama, kennelijk geleerd van de dominee op de
kansel, gaat Van Wijk voor zijn bureau staan om te vertellen hoe
hij anderhalf uur lang de gemeenteraad toesprak. 'Het was heel
mooi, de televisie was erbij, want ik had de deur van de raadszaal
op slot gedaan.
'Ik heb eerst uitgelegd wat ik van die gemeenteraad dacht.
Daarna heb ik ze duidelijk gemaakt dat ze totaal niet de
belangen van de mensen behartigden, dat ze alleen voor zich-zelf
bezig waren. Ik heb gezegd: ik wil met dat hele conflict niks te
maken hebben. Ik kom hier om iets te betekenen voor het land.
Jullie zeuren altijd dat je hier niks hebt. Met de twintig procent
dividend kun je een heel ziekenhuis bouwen.' Toen Van Wijk klaar
was met zijn speech, wilde de gemeenteraad de kwestie bespreken
zonder zijn aanwezigheid. Van Wijk vertelt hoe het verder ging:
'Ik was niet bang, dat zijn ze hier niet gewend. Ik deed van de
raadszaal op slot en stopte de
sleutels van de deur in mijn zak met de woorden: die komen er pas
uit als het probleem is opgelost. Mijn karakter is niet altijd zo,
maar als het moet, dan is het nodig.'
Heel even wordt hij fel, als hij er aan terugdenkt: 'En natuurlijk is dat politiek, en natuurlijk wil ik niks met politiek
te maken hebben. Dat is precies de reden waarom ik die andere drie
bedrijven heb opgericht, om zonder deelname van de gemeente verder
te gaan.'
Dat een Roemeense krant alle details van de deals met Funar
publiceerde, vond Van Wijk niet leuk. Nu doet hij het af als
roddelverhalen, destijds liet hij zijn Roemeense directeur
dreigen met juridische stappen wegens smaad. In drie boze
brieven werd de Mesagerul Transilvan verweten dat ze totaal niet
op de hoogte waren van de feiten. Van Wijk eiste dat de journalist
in kwestie zijn mening volledig zou herzien, maar concrete punten
die gerectificeerd moesten worden ontbraken. De Roemeense krant
sloeg terug met de resultaten van een geheim onderzoek van een
afdeling van het Ministerie van
Financiën, te vergelijken met de Economische Controle Dienst.
Naast de constatering van een aantal belastingtechnische
onregelmatigheden, concludeerde de onderzoekers dat Van Wijk zijn
eerste stuk grond ver onder de werkelijke waarde gekregen had.
Door de taxatie op 270 lei per vierkante meter (een paar cent), in
plaats van het realistisch prijspeil van 20.000 lei in 1992, was
de gemeenschap er volgens het Ministerie van Financien bijna 400
miljoen lei bij ingeschoten.
De Mesagerul Transylvan heeft sindsdien niets meer van de firma
Van Wijk vernomen.
Funar heeft intussen een zekere reputatie opgebouwd in het sluiten
van zakelijke deals zonder de gemeenteraad in te lichten. Bewijzen
dat hij daar persoonlijk beter van wordt zijn er niet, zegt Sorin
Marghitas, vermoedens des te meer. Volgens de journalist die de
zaak destijds volgde voor de Mesagerul Transilvan zorgt Funar in
ieder geval dat leden van zijn partij op goede posities
terechtkomen.
Marghitas: 'De partij van Funar, de PUNR, is opgericht na de
ongeregeldheden tussen Hongaren en Roemenen in Tirgu Mures
drie maanden na de val van Ceausescu. Transsylvanië is betwist
gebied, maar het gevaar dat van de Hongaren uitgaat wordt door
sommige Roemenen buiten proporties groot afgeschilderd. De
reacties zijn dienovereenkomstig overdreven. De PUNR is de
politieke poot van Vatra Romanesca (Wieg van Roemenië) die
zich na Tirgu Mures opwierp ter bescherming van het Roemeens
cultureel erfgoed. De PUNR heeft zich ontpopt tot een radicaal
nationalistische partij met zeer extremistische opvattingen.'
Funar werd in 1992 burgemeester van Cluj, de belangrijkste
stad van Transsylvanie. Hij haalde de internationale pers door
zijn betrokkenheid bij het piramide gokspel Caritas, dat heel veel
mensen geruïneerd achterliet. Daarnaast baart hij opzien door de
demagogische manier waarop hij van Cluj een Roemeense stad wil
maken.
Het centrale plein van de stad ligt al twee jaar open vanwege
historisch onderzoek. De opgravingen moeten het ultieme bewijs
leveren voor vroege Romeinse aanwezigheid, de veronderstelde
wortels van de Roemeense beschaving. Dat moet ook het definitieve
antwoord zijn op de vraag wie de eerste rechten kan laten gelden
op Transsylvanie. Intussen staat de opgraving als toeristische
trekpleister op de nieuwe stadsplattegrond van Cluj. Gegraven
wordt er niet meer dan een paar uur per week, door
dienstplichtigen onder leiding van archeologen.
Voor buitenstaanders is het moeilijk voor te stellen hoe zeer de
historie doorklinkt in de dagelijkse omgang. Ter illustratie
vertelt Marghitas een grapje. 'Een Roemeen vraagt de weg naar het
station. Hij krijgt als antwoord: Je bent hier nou al meer dan
2000 jaar, dat zou je onderhand moeten weten.' Funars plan voor
een standbeeld ter verheerlijking van
generaal Antonescu ging zelfs de Amerikaanse ambassadeur in
Roemenië te ver. Hij verzocht Funar van dit voornemen af te zien
vanwege discutabele rol van de Roemeense generaal bij de
jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Vooral voor het gezicht van Roemenië naar buiten toe ligt de PUNR
gevoelig. Om de extremisten niet van zich te vervreemden nam
premier Iliescu de partij twee jaar geleden op in de
regeringscoalitie. Met oog op eventuele toetreding van Roemenië
tot de NATO leek wat meer afstand een betere strategie, dus werd
de samenwerking onlangs weer opgezegd.
Niet echt een heldhaftige daad, een paar maanden voor de
parlements- en presidentsverkiezingen van 4 november aanstaande,
vindt de journalist Marghitas. Na de ondertekening van het Verdrag
tussen Hongarije en Roemenië op 16 september eiste Funar het
aftreden van Iliescu, vanwege verkwanseling van de Roemeense
nationale belangen. In het Verdrag erkennen beide landen na jaren
van moeizame onderhandelingen voor het eerst elkaars grenzen.
Funar is zelf ook kandidaat voor de presidentsverkiezingen, maar
zijn kansen liggen op niet meer dan een paar procent.
Belangrijk is dat hij als leider van de PUNR geen concurrenten
heeft, en afgelopen zomer weer voor vier jaar gekozen is als
burgemeester van Cluj, zegt de journalist Marghitas. 'Steun krijgt
hij van mensen in de buitenwijken die zwaar lijden onder de lage
lonen, de hyperinflatie en de stijgende werkloosheid. Groepen
onder de bevolking voor wie de val van Ceausescu niets anders dan
een onzekere toekomst heeft betekend. Zolang er niemand anders is
die het opneemt voor deze mensen heeft Funar succes. En zolang
kunnen de kleinste conflicten verworden tot Roemeens-Hongaarse
tegenstellingen.' Zelfs Van Wijk lijkt door dit virus te zijn
aangestoken. Hij zegt: '99% van de pers in Nederland geeft een
verkeerd beeld van de situatie. Het gaat altijd over de Hongaren,
die zijn zo misdeeld. Ik denk daar anders over. De Roemenen zijn
niet zo schuldig. Hongarije boycot Roemenië, want de Hongaren zijn
als de dood dat Roemenië zich economisch ontwikkelt.'
Ook zijn eigen problemen in Cluj plaatst hij in deze context. Toch
lijkt Van Wijk zich bewust van het feit dat zakendoen met Funar
gevoelig ligt: 'Ik zeg wel eens tegen Funar: waarom gooi je altijd
benzine op vuur? Dat is toch niet nodig?'
Gheorghe Chitan begrijpt precaire situatie nog beter. De Roemeense
directeur benadrukt 'We hadden contact met Funar in zijn
administratieve functie als hoofd van de gemeente. Later deden we
zaken met iemand die tekenbevoegdheid had, door de burgemeester
aangewezen. Met politieke kant van Funar hadden we nooit iets te
maken.' Vervolgens legt hij omstandig uit dat in de statuten van
het bedrijf naar Nederlands model een paragraaf is opgenomen die
het de werknemers verbiedt zich in te laten met politiek.
'Wat Roemenië nodig heeft, is iemand die maatregelen durft te
nemen.' zegt Van Wijk, filosoferend over de komende
verkiezingen. 'Ik zal niet zeggen een dictator, maar hij moet er
wel iets van weg hebben. Dit land moet gerund worden als een
goedlopend bedrijf. Aan het Roemeense gebeuren kan ik alleen mijn
steentje bijdragen.'
En dat lijkt aardig te lukken. De zaken gaan goed, Van Wijk is
niet ontevreden. Hij is in 1992 in Roemenië begonnen met twee
auto's, nu zijn dat er veertig en werken hier 125 mensen voor hem.
Hij is de grootste Nederlandse investeerder in dit land. En het
succesverhaal gaat door. Onlangs werd het bedrijf de officiele
vertegenwoordiger van DAF in Roemenië. E. van Wijk Cluj kreeg van
de Kamer van Koophandel een onderscheiding uitgereikt als
'onderneming van het jaar 1995' en zoals het er nu uitziet krijgt
het bedrijf die prijs dit jaar weer.
Over de winst wil Van Wijk geen uitspraken doen, maar het
rendement over de 7,5 miljoen gulden investeringen is goed. Hij
heeft ervoor gezorgd dat er wat terugvloeit, want 51% van het
Roemeense imperium is eigendom van de Nederlandse b.v. Van Wijk:
'Het geld ligt hier op de grond, je moet je alleen even bukken om
het op te rapen.'
'De zaak van Wijk was één van de grootste schandalen in Cluj', zegt het raadslid Bogdan Cerghizan, 'en een serieuze nederlaag voor de gemeenteraad.' Ook de journalist die er destijds over schreef herinnert zich de kwestie als het meest flagrante voorbeeld van duistere dealtjes van de burgemeester. Cluj zal de zaak niet licht vergeten. Vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen wijdde de Mesagerul Transilvan een supplement aan de schandalen rond de burgemeester. 'Casul Van Wijk' was afgebeeld als een van de armen van Funar als octopus. De burgemeester reageerde zoals hij altijd doet, met aanklacht wegens smaad. De zaak is nog onder de rechter. Een recente uitspraak van de rechtbank herstelde de hoop op een onafhankelijk oordeel. De Liberale Partij had een boete gekregen van de burgemeester vanwege het ophangen van verkiezingsaffiches in de stad buiten de officiele borden. De partij ging in beroep en kreeg gelijk. Funar verloor een rechtszaak. Voor het eerst.